Шымкент. Азаматтық қоғам – бұл мемлекеттен тәуелсіз, бірақ оның аясында әрекет ететін және өз мүдделері мен мақсаттарын жүзеге асыратын қоғамның өзін-өзі ұйымдастыратын институттарының жиынтығы.

Азаматтық қоғам – бұл мемлекеттен тәуелсіз, бірақ оның аясында әрекет ететін және өз мүдделері мен мақсаттарын жүзеге асыратын қоғамның өзін-өзі ұйымдастыратын институттарының жиынтығы. Азаматтық қоғам азаматтардың ерікті бастамалары мен ұйымдарын, олардың мемлекеттің қатысуынсыз қоғамдық өмірге белсенді араласуын сипаттайды. Мұндай қоғамның дамуы кез келген демократиялық елдің негізі болып саналады. Азаматтық қоғам демократияның, еркіндіктің, құқықтық тәртіптің және азаматтардың белсенділігінің көрсеткіші болып табылады. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасуы мен дамуы егемендік алғаннан кейінгі кезеңнен бастап жүріп келеді.

Азаматтық қоғамның маңызы

Азаматтық қоғам – демократиялық қоғамның ажырамас бөлігі. Ол азаматтарға құқықтарын қорғауға, әлеуметтік, экономикалық және саяси процестерге белсенді қатысуға мүмкіндік береді. Азаматтық қоғамның болуы арқылы қоғам мен мемлекет арасында тұрақты байланыс қалыптасады. Бұл байланыс үкімет пен азаматтар арасындағы диалогты нығайтып, халықтың мүдделерін қорғауға және шешім қабылдау процестеріне ықпал етуге мүмкіндік береді.

Азаматтық қоғамның институттары адамдарға қоғамдастық ретінде ұйымдасуға, ортақ мәселелерді шешуге және жеке мүдделерді қоғамдық мүдделермен үйлестіруге көмектеседі. Мысалы, қайырымдылық ұйымдары, қоғамдық қорлар, кәсіби және еріктілер ұйымдары азаматтардың күнделікті өмірінде үлкен рөл атқарады. Олар әлеуметтік проблемаларды шешуге, қоғамдағы әлсіз топтарға көмек көрсетуге және қоғамдық қатынастарды жақсартуға бағытталған.

Азаматтық қоғамның негізгі функциялары

    1.    Құқық қорғау қызметі.
Азаматтық қоғам институттары жеке тұлғаның құқықтарын қорғауда маңызды рөл атқарады. Олар әділетсіздікті анықтап, азаматтардың құқықтарын бұзу фактілерін жариялап, заңдарды жетілдіруде ұсыныстар жасайды. Құқық қорғау ұйымдары заңдардың орындалуын қадағалап, азаматтардың құқықтық сауаттылығын арттыру мақсатында түрлі шаралар өткізеді.
    2.    Әлеуметтік бақылау.
Азаматтық қоғам мемлекет қызметіне бақылау орнатып, биліктің қоғам алдында есеп беруін қамтамасыз етеді. Үкіметтің шешімдері мен іс-қимылдарына қоғамдық бақылау жүргізу арқылы азаматтық қоғам институттары ашықтық пен әділдікті қолдайды. Мысалы, сайлау кезіндегі бақылау, үкіметтің әлеуметтік бағдарламаларын бақылау немесе сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдарды қадағалау сияқты функциялар осы бақылау қызметіне жатады.
    3.    Мемлекет пен қоғам арасындағы диалогты орнату.
Азаматтық қоғам мемлекеттің халықпен тікелей байланыс орнатуына көмектеседі. Қоғамдық ұйымдар, қозғалыстар мен бірлестіктер азаматтардың пікірін, мүддесін үкіметке жеткізу үшін көпір рөлін атқарады. Мұндай ұйымдар түрлі жобалар мен қоғамдық тыңдаулар арқылы азаматтардың үніне құлақ асуды қамтамасыз етеді. Олар заңдар мен саясаттарды талқылауға қатысып, әлеуметтік мәселелерге үкімет назарын аударады.
    4.    Азаматтық белсенділікті арттыру.
Азаматтық қоғамның маңызды қызметтерінің бірі – азаматтардың қоғамдық өмірге қатысуын қамтамасыз ету. Олар әлеуметтік мәселелерді шешуде өз бастамаларын көтеріп, еріктілік пен қайырымдылық іс-шараларын ұйымдастырады. Азаматтардың қоғамдық белсенділігі мемлекет дамуының негізгі қозғаушы күші болып табылады. Белсенді азаматтар қоғамды дамытып, елдегі реформаларды қолдайды, әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз етеді.
    5.    Білім беру және ақпараттандыру.
Азаматтық қоғам институттары азаматтардың құқықтық және саяси сауаттылығын арттыру үшін түрлі білім беру шараларын ұйымдастырады. Мысалы, сайлау туралы ақпарат беру, құқық қорғау мәселелері бойынша тренингтер өткізу, қоғамдық талқылаулар ұйымдастыру арқылы азаматтар өз құқықтарын, міндеттерін жақсы түсініп, елдің дамуына өз үлестерін қосуға мүмкіндік алады.

Қазақстандағы азаматтық қоғамның дамуы

Қазақстанда азаматтық қоғамның дамуы 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін басталды. Осы жылдары қоғамдық ұйымдар, саяси партиялар, үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ) құрыла бастады. Азаматтық қоғамның дамуы үшін мемлекет белгілі бір құқықтық және институционалдық негіздер қалыптастырды. Мысалы, Қазақстанда азаматтардың бейбіт жиналу, сөз бостандығы, бірлестіктер құру құқықтары Конституцияда бекітілген.

Мемлекет азаматтық қоғамды дамыту үшін ҮЕҰ-ға қолдау көрсетіп, түрлі гранттар мен бағдарламалар ұсынуда. Қазіргі таңда Қазақстанда 22 мыңнан астам ҮЕҰ тіркелген. Олардың ішінде құқық қорғау ұйымдары, қайырымдылық қорлары, экологиялық қозғалыстар, әйелдер мен балалардың құқықтарын қорғауға арналған ұйымдар бар. Үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттік саясаттың әртүрлі салаларында белсенді рөл атқарады, мысалы, білім беру, денсаулық сақтау, экология, адам құқықтарын қорғау және т.б.

Азаматтық қоғамның дамуындағы мәселелер

Дегенмен, Қазақстанда азаматтық қоғамның дамуы кейбір қиындықтарға тап болып отыр. Біріншіден, азаматтардың қоғамдық өмірге қатысу деңгейі әлі де төмен болып келеді. Қоғамдық белсенділіктің жеткіліксіздігі, кейбір азаматтардың өз құқықтарын білмеуі немесе қызықпауы азаматтық қоғамның тиімді дамуына кедергі келтіреді.

Екіншіден, кейбір үкіметтік емес ұйымдар қаржыландыру тапшылығына байланысты өз қызметін толықтай жүзеге асыра алмайды. Мемлекеттік гранттар мен халықаралық көмек әрқашан жеткілікті бола бермейді, бұл ұйымдардың тұрақтылығын әлсіретеді.

Үшіншіден, кейбір азаматтық қоғам ұйымдарына мемлекет тарапынан қысым көрсетілетін жағдайлар да орын алады. Бұл жағдайлар азаматтардың сенімін әлсіретіп, азаматтық қоғамның дамуына кедергі келтіреді.

Азаматтық қоғамның дамуы – демократиялық мемлекеттің тұрақтылығы мен өсіп-өркендеуі үшін маңызды процесс. Азаматтық қоғамның белсенділігі мен еркіндігі арқылы мемлекет пен қоғам арасындағы тиімді байланыс орнап, халықтың қажеттіліктері мен мүдделері ескеріледі. Қазақстанда азаматтық қоғамның дамуы біртіндеп жүріп жатқанымен, әлі де шешімін табуы тиіс мәселелер бар. Қоғамдық ұйымдар мен азаматтардың белсенділігі артқан сайын, елдің дамуы да соғұрлым тұрақты және прогрессивті болмақ. Сондықтан азаматтық қоғамды қолдау мен дамытуды жалғастыру маңызды.

Тілші: Түймебай Аяжан Лениншілқызы